Hãy tưởng tượng bạn đang mang trong lòng một nỗi buồn sâu thẳm – có thể là một tổn thương tình cảm hay một gánh nặng tinh thần. Bạn tìm đến một người bạn thân, hy vọng nhận được sự sẻ chia, một lời an ủi, hay đơn giản là một tâm hồn sẵn sàng lắng nghe. Thế nhưng, chỉ sau vài phút, khi ly cà phê còn chưa kịp nguội, câu chuyện của bạn đã bị cuốn theo một dòng chảy khác. “Tôi hiểu bạn đang buồn, nhưng bạn biết không, chuyện của tôi còn đau lòng hơn nhiều. Ngày trước, khi tôi và người yêu cũ…” – người bạn bắt đầu kể say sưa, và bạn bỗng trở thành một người lắng nghe bất đắc dĩ trong câu chuyện mà họ tự biên tự diễn.
Cảm giác ấy có quen thuộc với bạn? Hay đôi khi, khi nhìn lại chính mình, bạn chợt nhận ra mình cũng từng vô tình chiếm trọn không gian của một cuộc trò chuyện mà đáng lẽ ra cần sự chia sẻ hai chiều? Nếu câu trả lời là có, bạn có thể đã gặp – hoặc chính là – một người mang xu hướng ái kỷ trong giao tiếp.
Ái kỷ trong giao tiếp là gì?
Thuật ngữ “conversational narcissism” (ái kỷ trong giao tiếp) được nhà xã hội học Charles Derber đề cập trong tác phẩm The Pursuit of Attention. Nó chỉ hành vi khi một người, dù cố ý hay vô tình, liên tục kéo trọng tâm cuộc trò chuyện về phía bản thân. Không phải lúc nào điều này cũng xuất phát từ sự kiêu ngạo rõ ràng; đôi khi, đó chỉ là một thói quen vô thức. Tuy nhiên, dù nguyên nhân là gì, hậu quả của nó đều có thể làm tổn thương sự kết nối giữa con người với nhau.
Trong một nghiên cứu năm 1977, Derber đã khảo sát 114 sinh viên về đặc điểm của người ái kỷ trong giao tiếp. Điều đáng chú ý là không một ai phủ nhận rằng họ từng gặp những người như vậy trong đời. Những dấu hiệu thường thấy bao gồm: thích khoe khoang, ngắt lời người khác, áp đảo câu chuyện, hoặc tỏ ra hời hợt khi lắng nghe. Khi ấy, cuộc trò chuyện không còn là sự trao đổi chân thành, mà trở thành một sân khấu chỉ dành cho một người.
Họ làm gì để chiếm lĩnh cuộc trò chuyện?
Tiến sĩ tâm lý Mark Travers đã chỉ ra ba hành vi điển hình của người ái kỷ trong giao tiếp. Hãy thử hình dung qua một ví dụ: Mai là người mang xu hướng ái kỷ, còn Thảo là người đang mong muốn được sẻ chia.
- Điều hướng câu chuyện (shift-response): Dù chủ đề là gì – tình yêu, công việc hay một câu chuyện đời thường – Mai luôn tìm cách đưa nó về phía mình. Trong một cuộc họp nhóm, khi mọi người thảo luận về dự án chung, Mai chen vào: “Hồi tôi làm ở công ty XYZ, dự án lớn như thế này tôi đã xử lý ra sao…” Thay vì đóng góp ý kiến, cô ấy biến không gian chung thành nơi để kể về thành tích cá nhân.
- Thiếu đồng cảm và sự quan tâm: Khi không thể chen lời, Mai thường tỏ ra thiếu kiên nhẫn – ánh mắt lơ đãng, câu trả lời ngắn gọn như “Ừm” hay “Vậy à?” khiến Thảo dần mất đi sự hào hứng. Đến khi Thảo ngừng nói, Mai lập tức nắm lấy cơ hội để bắt đầu câu chuyện của riêng mình, đôi khi còn phủ nhận ý kiến của người khác để khẳng định bản thân.
- Kết nối bằng cách tự kể về mình: Mai có thể mở đầu bằng một câu hỏi tưởng chừng quan tâm: “Dạo này bạn thế nào?” Nhưng ngay khi Thảo vừa đáp, Mai tiếp lời: “Tôi thì bận lắm, vừa chuyển nhà, may mà có người hỗ trợ…” Từ một câu hỏi mang vẻ đồng cảm, cuộc trò chuyện lại trở thành bản tường thuật về cuộc sống của riêng Mai.
Tác động ẩn dưới bề mặt
Những hành vi này không chỉ làm gián đoạn một cuộc trò chuyện, mà còn để lại những vết rạn trong các mối quan hệ. Khi sự đồng cảm và lắng nghe bị thiếu hụt, bạn bè, gia đình hay đồng nghiệp có thể cảm thấy bị xem nhẹ, không được trân trọng. Trong môi trường làm việc, thái độ thiếu hợp tác của người ái kỷ có thể cản trở sự sáng tạo và hiệu quả chung. Người nghe, như Thảo, thường rời khỏi cuộc trò chuyện với lòng trống rỗng, và theo thời gian, họ chọn cách xa rời để tự bảo vệ tâm hồn mình.
Tuy nhiên, điều đáng suy ngẫm là người ái kỷ trong giao tiếp không phải lúc nào cũng nhận ra hành vi của mình. Với họ, việc chiếm lĩnh cuộc trò chuyện có thể là cách để che giấu nỗi bất an, tìm kiếm sự công nhận, hoặc cảm giác kiểm soát. Nhà tâm lý trị liệu Lisa Brateman cho rằng một số người mắc ADHD cũng có thể vô tình ngắt lời hay lái chuyện do khó tập trung. Thậm chí, nghiên cứu từ Journal of Social Clinical Psychology chỉ ra rằng ngay cả những người có thiện ý đôi khi cũng vô thức nói về mình nhiều hơn, đặc biệt khi họ nghĩ rằng điều đó sẽ mang lại giá trị cho người nghe.
Họ có phải là “Kẻ ái kỷ” thực sự?
Không hẳn vậy. Ái kỷ trong giao tiếp không đồng nghĩa với rối loạn nhân cách ái kỷ (NPD). Nó thường chỉ là biểu hiện của sự thiếu tự nhận thức hoặc nhu cầu được chú ý, hơn là một tính cách cố định. Tuy nhiên, nếu không được điều chỉnh, thói quen này có thể trở thành một vòng lặp tiêu cực, làm tổn hại cả người ái kỷ lẫn những người xung quanh.
Làm gì khi gặp người ái kỷ trong giao tiếp?
Đồng cảm trong giới hạn: Đừng để hành vi của họ chi phối hoàn toàn cảm xúc của bạn. Hãy đặt ranh giới nhẹ nhàng, chẳng hạn: “Tôi chỉ có vài phút trước khi phải đi, bạn chia sẻ ngắn gọn nhé.” Cách này vừa tạo không gian cho họ, vừa giúp bạn giữ được sự bình an trong tâm hồn.
Phương pháp “đá xám” (grey-rock method): Khi họ vượt quá giới hạn, hãy giữ thái độ trung lập – không phản hồi mạnh mẽ, không bộc lộ cảm xúc. Nếu Mai hỏi: “Dạo này bạn sao rồi?”, Thảo có thể đáp đơn giản: “Ổn thôi.” Sự bình thản này sẽ dần làm giảm sự chú ý mà họ tìm kiếm.
Và nếu chính bạn là người ái kỷ?
Nhận ra vấn đề là bước đầu tiên để thay đổi. Nếu bạn từng ngắt lời, nói quá nhiều về mình, hay nhận thấy người khác dần tránh giao tiếp với bạn, hãy thử những điều sau:
- Lắng nghe chủ động: Hãy đặt tâm mình vào người đối diện – nhìn vào mắt họ, gật đầu nhẹ, và kiềm chế mong muốn chen lời. Chờ họ nói hết, rồi mới đáp lại bằng sự chân thành.
- Đặt câu hỏi với lòng quan tâm: Thay vì kể về bản thân, hãy khơi sâu câu chuyện của họ: “Khi ấy bạn cảm thấy thế nào?” Điều này không chỉ thể hiện sự đồng cảm, mà còn mang lại sự cân bằng cho cuộc trò chuyện.
Ái kỷ trong giao tiếp, dù vô tình hay cố ý, có thể trở thành bức tường ngăn cách giữa con người với nhau. Dẫu bạn là người chịu tổn thương hay vô tình gây ra nó, điều cốt yếu là nhận thức và điều chỉnh. Bởi lẽ, một cuộc trò chuyện đích thực không phải là nơi để ai đó tỏa sáng một mình, mà là không gian để hai tâm hồn gặp gỡ, sẻ chia và chữa lành.
Hãy tự hỏi: Bạn đã sẵn sàng để lắng nghe bằng cả trái tim, hay vẫn đang để bản thân lấn át sự kết nối thiêng liêng ấy? Một đời sống hạnh phúc bắt đầu từ những điều nhỏ bé – từ cách ta nói, và cách ta nghe.
Xem thêm: Cách để nhận biết những người cùng tần số rung động với bạn
