Cuộc sống là một dòng chảy bất tận của khen ngợi và chỉ trích, nơi con người thường bị cuốn vào vòng xoáy của cảm xúc. Lời khen như ánh nắng làm ấm lòng, nhưng cũng có thể thiêu cháy lý trí nếu ta để nó định nghĩa bản thân. Lời chê, như cơn gió lạnh, có thể cắt qua niềm tin, nhưng cũng là ngọn lửa rèn giũa ý chí nếu ta biết cách đón nhận. Làm thế nào để đứng giữa hai bờ khen chê mà tâm không giao động, để giữ vững cái tôi chân thật trong cõi đời biến ảo? Bài viết này không chỉ là những gợi ý thực tiễn, mà là một suy tư triết học về sự tự do nội tại, nơi khen chê chỉ là những làn sóng thoáng qua trên mặt hồ tĩnh lặng của tâm hồn.
Bản chất hư ảo của khen và chê
Triết gia Hy Lạp Epictetus từng nói: “Bạn không bị tổn thương bởi những gì xảy ra với mình, mà bởi cách bạn nhìn nhận chúng.” Khen và chê, xét cho cùng, không phải là sự thật tuyệt đối, mà là những bóng hình phản chiếu từ tâm trí người khác. Chúng biến đổi theo góc nhìn, cảm xúc và kỳ vọng của kẻ thốt ra. Một lời khen ngợi có thể là sự phóng đại của thiện chí, trong khi một lời chê bai có thể là cái bóng của ganh ghét. Hiểu được tính chất hư ảo này, ta nhận ra rằng khen chê không phải là thước đo giá trị của ta, mà chỉ là những tiếng vọng trong cõi tạm.
Như triết gia Lão Tử từng viết trong Đạo Đức Kinh: “Khen là bước đầu của chê, chê là bước đầu của khen.” Hai thứ ấy vốn là hai mặt của cùng một đồng xu, không thể tách rời, và cũng không đáng để ta bám víu. Khi ta buông bỏ sự lệ thuộc vào chúng, ta bước gần hơn đến tự do tinh thần.
Tự chủ trong cõi nội tâm
Để không bị cuốn theo khen chê, con người cần tìm về cội rễ của chính mình – nơi giá trị nội tại ngự trị. Triết gia Đức Friedrich Nietzsche khẳng định: “Bạn có con đường của bạn. Tôi có con đường của tôi. Còn con đường đúng đắn, con đường duy nhất – nó không tồn tại.” Giá trị của bạn không nằm ở lời nói bên ngoài, mà ở cách bạn định nghĩa bản thân qua hành động và niềm tin. Khi bạn biết mình là ai, lời khen không thể làm bạn ngã vào kiêu ngạo, và lời chê không đủ sức phá vỡ bức tường của sự tự tin.
Hãy tự hỏi: Điều gì thực sự quan trọng trong cuộc đời này? Là ánh mắt tán dương của người đời, hay sự hài lòng khi nhìn vào gương mỗi tối? Khi bạn sống theo nguyên tắc riêng, khen chê trở thành những đám mây trôi qua bầu trời – đẹp đấy, nhưng không thể chạm đến cốt lõi của bạn.
Lắng nghe như một nghệ thuật
Sự khôn ngoan không nằm ở việc chối bỏ khen chê, mà ở cách ta chọn lọc chúng như người làm vườn chăm sóc cây cối. Nhà văn Mark Twain từng nói: “Tôi có thể sống hai tháng nhờ một lời khen tử tế.” Lời khen, nếu chân thành, là nguồn gió mát lành thúc đẩy ta tiến lên, nhưng đừng để nó làm mờ mắt. Hãy đón nhận nó với lòng biết ơn, nhưng luôn giữ một khoảng trống để tự nhắc nhở về những giới hạn của mình.
Ngược lại, với lời chê, triết gia Aristotle đã chỉ ra: “Chỉ có một cách để tránh bị chỉ trích: không làm gì, không nói gì, và không là gì.” Thay vì né tránh, hãy xem lời chê như tấm gương soi chiếu. Nếu nó mang tính xây dựng, hãy dùng nó để mài giũa bản thân; nếu nó là mũi dao ác ý, hãy để nó trôi qua như nước chảy qua đá. Lắng nghe không phải là thụ động, mà là một nghệ thuật đòi hỏi sự tỉnh thức và chọn lựa.
Bình thản: Cảnh giới của tâm hôn
Bình thản trước khen chê là một trạng thái tâm lý, nhưng cũng là một cảnh giới triết học. Nhà thơ Rumi từng viết: “Ngoài khen chê, có một cánh đồng rộng lớn. Tôi sẽ gặp bạn ở đó.” Để đạt đến cánh đồng ấy, ta cần rèn luyện tâm thế vượt lên trên những nhiễu loạn của thế giới bên ngoài:
- Chánh niệm: Như thiền sư Thích Nhất Hạnh dạy, hãy sống trong từng hơi thở, để hiện tại làm neo giữ tâm hồn khỏi những cơn sóng cảm xúc.
- Khiêm nhường: Nhà khoa học Albert Einstein từng nói: “Tôi không có tài năng đặc biệt. Tôi chỉ tò mò một cách mãnh liệt.” Khiêm nhường giúp ta không bị lời khen làm kiêu ngạo, cũng không để lời chê làm tổn thương.
- Hành động thay vì phản ứng: Tập trung vào việc bạn làm, thay vì để tâm đến những gì người khác nói. Hành động là chân lý, lời nói chỉ là gió thoảng.
Chấp nhận sự không hoàn hảo của thế gian
Nhà văn Leo Tolstoy đã viết: “Mọi người đều nghĩ đến việc thay đổi thế giới, nhưng không ai nghĩ đến việc thay đổi chính mình.” Bạn không thể làm hài lòng tất cả, bởi mỗi người mang một lăng kính riêng. Dù bạn tỏa sáng như mặt trời, vẫn sẽ có kẻ chê bạn quá nóng. Chấp nhận điều này không phải là đầu hàng, mà là giải phóng bản thân khỏi gánh nặng vô hình của sự kỳ vọng.
Hành trang cho sự bình thản
- Nhật ký triết lý: Ghi lại khen chê bạn nhận được, rồi tự hỏi: “Điều này có thay đổi bản chất của ta không?” Sự phản ánh giúp bạn nhìn sâu hơn vào chính mình.
- Đồng hành cùng trí tuệ: Tìm đến sách vở, những câu nói của triết gia như liều thuốc nuôi dưỡng tâm hồn trước những biến động.
- Tự nhắc nhở: Như nhà thơ Walt Whitman từng viết: “Tôi tồn tại như tôi là, thế là đủ.” Hãy tin rằng bạn đủ giá trị mà không cần ai chứng nhận.
- Giới hạn tiếng ồn: Khi lời chê trở thành độc tố, hãy bảo vệ tâm hồn bằng cách chọn lọc những gì bạn cho phép chạm đến mình.
Đối diện với khen chê mà không giao động là một hành trình triết học dẫn ta đến tự do chân thật. Như triết gia Marcus Aurelius đã viết: “Bạn có sức mạnh trong tâm hồn để chịu đựng mọi thứ.” Khi ta không còn bị cuốn theo những làn gió thoảng của lời nói, ta tìm thấy một bến bờ an yên, nơi giá trị của ta không nằm ở cái nhìn của người khác, mà ở sự kiên định và chân thành trong cách ta sống. Khen chê, cuối cùng, chỉ là những nốt nhạc trong bản giao hưởng cuộc đời – đẹp đẽ, nhưng không thể làm rung chuyển cốt lõi của một tâm hồn đã tìm thấy chính nó.
