Trong thế giới hiện đại, khi mạng xã hội trở thành sân khấu để mỗi cá nhân thể hiện bản thân, “cái tôi” dường như ngày càng được tôn sùng. Ai cũng muốn mình nổi bật, muốn được chú ý, ngưỡng mộ, và khẳng định giá trị cá nhân. Nhưng khi sự tự tin biến thành sự tôn thờ bản thân một cách thái quá, nó có thể dẫn đến một trạng thái tâm lý nguy hiểm: ái kỷ. Vậy ái kỷ là gì? Tại sao có những người luôn coi mình là trung tâm của vũ trụ, và điều đó ảnh hưởng thế nào đến họ cũng như những người xung quanh?
Ái kỷ là gì?
Ái kỷ (narcissism) không chỉ đơn thuần là yêu bản thân hay tự tin thái quá. Theo từ điển Oxford, đó là “thói quen đánh giá quá cao bản thân, đặc biệt về ngoại hình”. Trong tâm lý học, ái kỷ được định nghĩa sâu hơn qua rối loạn nhân cách ái kỷ (Narcissistic Personality Disorder – NPD), một trạng thái tâm lý nơi con người phóng đại cái tôi qua trí tưởng tượng hoặc hành vi, khao khát được tung hô và thiếu sự thấu cảm với người khác.
Câu chuyện về chàng Narcissus trong thần thoại Hy Lạp là nguồn gốc của từ này. Say mê hình ảnh phản chiếu của mình trên mặt nước, chàng dần héo mòn vì không thể rời mắt khỏi bản thân. Hình ảnh ấy phản ánh một phần sự thật về người ái kỷ: họ bị cuốn vào chính mình, đôi khi đến mức tự hủy hoại.
Nhưng làm sao để nhận ra một người ái kỷ đang ở cạnh bạn? Dưới đây là 7 dấu hiệu điển hình, cùng cách ái kỷ len lỏi vào giao tiếp và cả cách kiểm soát nó trong chính mình.
7 dấu hiệu bạn đang ở cạnh một người ái kỷ
- Nói dối và phóng đại không ngừng: Người ái kỷ thường thêu dệt câu chuyện để tô vẽ bản thân, từ thành tích cá nhân đến những chi tiết nhỏ nhặt. Họ không chỉ nói dối để kiểm soát như một kẻ thao túng tinh thần (gaslighter), mà xem đó như cách bảo vệ hình ảnh hoàn hảo của mình. Điều kỳ lạ là họ không hề run sợ khi nói dối – đó là liều thuốc giúp họ bình tĩnh.
- Không bao giờ nhận sai và phản ứng gay gắt khi bị chỉ trích: “Anh dựa vào đâu mà nói tôi thế?” hay “Tôi làm vậy bao giờ!” là những câu quen thuộc từ người ái kỷ khi bị phê bình. Họ có thể đóng sầm cửa, cáu gắt hoặc công kích ngược lại, bởi sâu thẳm trong họ là sự tự ti mãnh liệt. Nhận sai đồng nghĩa với việc cái tôi giả mà họ dựng lên bị đe dọa.
- Tạo dựng hình ảnh sai sự thật: Để che giấu sự tự ti, người ái kỷ xây dựng một “cái tôi giả” (false-self) – hình ảnh lý tưởng mà họ muốn người khác nhìn thấy. Mạng xã hội càng làm điều này trầm trọng hơn, khi họ không ngại khoe khoang hay thậm chí bắt nạt trực tuyến để khẳng định sức mạnh.
- Phá vỡ luật lệ và ranh giới: Từ chen hàng, vượt đèn đỏ đến xâm phạm không gian cá nhân của người khác, người ái kỷ thường xem luật lệ là thứ không áp dụng cho mình. Họ sẵn sàng bỏ qua mọi nguyên tắc để đạt được điều mình muốn, bất kể hậu quả cho cộng đồng hay chính họ.
- Thiếu sự thấu cảm: Dù nhạy bén trong việc chỉ trích người khác, người ái kỷ lại không thể hiện sự đồng cảm. Không phải họ không biết thấu cảm, mà khả năng ấy bị chôn vùi dưới lớp tường bảo vệ cái tôi. Họ có thể thấy bạn đau khổ, nhưng sẽ nhanh chóng quay về câu chuyện của mình: “Tui còn tệ hơn.”
- Thao túng và lợi dụng người khác: Người ái kỷ là bậc thầy thao túng, từ việc tỏ ra “biết tuốt” đến tận dụng người khác để đạt mục đích. Một ví dụ điển hình là cha mẹ ép con cái sống theo ước mơ của mình – một dạng ái kỷ tinh vi nhưng không kém phần độc hại.
- Dễ bị lừa gạt: Ngạc nhiên thay, dù tự xem mình là “khôn ngoan”, người ái kỷ lại dễ rơi vào bẫy lừa đảo. Họ sống trong thế giới tưởng tượng nơi mình toàn năng và miễn nhiễm với thất bại, dẫn đến những quyết định liều lĩnh mà không lường trước hậu quả.
Ái kỷ trong giao tiếp: Khi bạn không còn được lắng nghe
Ái kỷ không chỉ dừng ở tính cách, mà còn len lỏi vào cách chúng ta trò chuyện. “Ái kỷ trong giao tiếp” (conversational narcissism) là hành vi kéo sự chú ý về mình, bất kể chủ đề ban đầu là gì. Bạn đã bao giờ kể chuyện buồn với một người bạn, chỉ để họ nhanh chóng lái sang chuyện của họ chưa? Đó chính là dấu hiệu.
Biểu hiện thường thấy:
- Điều hướng cuộc trò chuyện: Họ luôn tìm cách đưa câu chuyện về mình, như “Ngày xưa tôi làm dự án triệu đô, nên tôi biết cách giải quyết.”
- Thiếu quan tâm: Trả lời qua loa như “À vậy hả?” hay lảng tránh ánh mắt, khiến bạn mất hứng.
- Khoe khoang trá hình: Bắt đầu bằng câu hỏi xã giao như “Dạo này bà sao rồi?”, chỉ để chờ cơ hội kể lể về mình.
Hành vi này, nếu kéo dài, có thể phá hủy mối quan hệ. Người nghe cảm thấy bị phớt lờ, không được tôn trọng, và dần tránh né những cuộc trò chuyện tương tự.
Tính ái kỷ của ViruSs trong ồn ào tình cảm với Ngọc Kem
Trong lùm xùm tình ái gần đây, tính ái kỷ của ViruSs dường như bộc lộ qua nhiều khía cạnh đáng chú ý. Khi Ngọc Kem livestream tố anh ngoại tình, để lại đồ vật của nhiều cô gái trong nhà và thao túng tâm lý cô, ViruSs nhanh chóng đáp trả bằng video dài 13 phút để đính chính. Anh phủ nhận chuyện “cắm sừng”, nhấn mạnh mình không để bạn gái thiệt thòi và gọi hành xử của Ngọc Kem là “xấu tính”. Tuy nhiên, cách anh phản ứng – tập trung bảo vệ hình ảnh bản thân, né tránh trách nhiệm và yêu cầu bằng chứng cụ thể thay vì thể hiện sự đồng cảm với nỗi đau của Ngọc Kem – phản ánh rõ dấu hiệu của một người ái kỷ.
ViruSs dường như không thể thừa nhận sai lầm, một đặc điểm điển hình của ái kỷ. Thay vì lắng nghe và phản hồi một cách thấu tình, anh chuyển hướng câu chuyện về phía mình, biến mình thành nạn nhân của sự chỉ trích. Lời khẳng định “Anh không nghĩ mình phải như thế này luôn” cho thấy sự bất ngờ và khó chấp nhận khi cái tôi giả mà anh xây dựng bị lung lay. Hơn nữa, việc anh từng hứa hẹn nghiêm túc, thậm chí muốn cưới Ngọc Kem, nhưng hành động lại mâu thuẫn khi để cô phát hiện dấu vết của người khác, gợi lên hình ảnh một người ái kỷ thao túng để duy trì quyền kiểm soát trong mối quan hệ. Dù có xin lỗi sau đó, sự thiếu nhất quán giữa lời nói và việc làm của ViruSs càng khiến công chúng đặt câu hỏi: Liệu anh có thực sự thấu cảm hay chỉ đang cố giữ gìn hình tượng trước hàng triệu người theo dõi?
Làm sao để kiểm soát sự ái kỷ trong chính mình?
Ai trong chúng ta cũng có chút ái kỷ, vấn đề là đừng để nó trở thành “chế độ mặc định”. Nếu bạn nhận ra mình có những dấu hiệu trên, đây là cách để thay đổi:
- Lắng nghe chủ động: Tập trung vào người đối diện: giao tiếp bằng mắt, gật đầu, và tránh chen ngang. Hãy để họ nói hết trước khi bạn chia sẻ.
- Đặt câu hỏi xây dựng: Thay vì kéo câu chuyện về mình, hỏi những câu liên quan đến chủ đề của họ. Ví dụ: “Vậy cậu xử lý chuyện đó thế nào?” Điều này thể hiện sự quan tâm thực sự.
- Chấp nhận sự bình thường: Ái kỷ bắt nguồn từ niềm tin rằng mình đặc biệt. Hãy thử nghĩ ngược lại: bạn không cần phải nổi bật để sống ý nghĩa. Tìm niềm vui trong những điều giản dị – ánh nắng sớm, một lời hỏi thăm – thay vì gồng mình chứng minh bản thân.
- Đặt ranh giới cho chính mình: Nếu bạn hay thao thao bất tuyệt, hãy tự giới hạn thời gian nói. Ví dụ: “Mình kể chuyện này trong 2 phút thôi nhé.” Điều này giúp bạn kiểm soát và tôn trọng người nghe.
Ái kỷ không phải là căn bệnh dễ chẩn đoán, trừ khi bạn là chuyên gia tâm lý. Nhưng nhận diện nó – trong người khác hay chính mình – là bước đầu để bảo vệ bản thân và cải thiện các mối quan hệ. Hãy nhớ: thế giới không xoay quanh ai cả, kể cả bạn hay tôi. Và điều đó, thực ra, là một điều tuyệt vời.
