Tự ti và sự bất ổn về cảm xúc là những trạng thái tâm lý phổ biến mà con người phải đối mặt trong cuộc sống. Những yếu tố này không chỉ ảnh hưởng đến cách một người nhìn nhận bản thân mà còn tác động sâu sắc đến các mối quan hệ và khả năng đối phó với thử thách. Để hiểu rõ nguyên nhân dẫn đến tình trạng này, bài viết dưới đây cung cấp những góc nhìn sâu sắc về cách để con người có thể phát triển tốt hơn.
Ảnh hưởng từ môi trường sống và sự nuôi dạy
Môi trường gia đình và cách giáo dục từ nhỏ có vai trò nền tảng trong việc hình thành lòng tự trọng của một người. Theo nghiên cứu của nhà tâm lý học Alfred Adler, những trải nghiệm đầu đời, đặc biệt là cách cha mẹ đối xử với con cái, ảnh hưởng lớn đến cách một người nhìn nhận bản thân. Một đứa trẻ lớn lên trong gia đình thường xuyên bị chỉ trích hoặc so sánh với anh chị em, bạn bè sẽ dễ cảm thấy mình không đủ tốt. Ví dụ, câu nói quen thuộc như “Sao con không được như anh/chị của mình?” có thể vô tình khắc sâu cảm giác thua kém trong tâm trí trẻ.
Kinh Thánh, trong Châm Ngôn 22:6, cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nuôi dạy: “Hãy dạy dỗ trẻ thơ theo đường lối nó phải đi, thì đến khi già nó cũng không hề lìa khỏi đó.” Nếu “đường lối” ấy đầy sự tiêu cực hoặc thiếu sự động viên, trẻ sẽ lớn lên với lòng tự ti kéo dài. Ngược lại, sự bỏ bê hoặc thiếu quan tâm từ gia đình cũng tạo ra khoảng trống cảm xúc, khiến họ cảm thấy không được yêu thương và dễ tổn thương hơn trước những biến cố trong cuộc sống.
Tác động từ những trải nghiệm tiêu cực
Những thất bại, tổn thương hay bị từ chối trong cuộc sống là nguyên nhân phổ biến khiến một người mất đi sự tự tin và ổn định cảm xúc. Nhà tâm lý học Abraham Maslow, trong thuyết “Tháp nhu cầu”, cho rằng nhu cầu được yêu thương và công nhận là yếu tố cốt lõi để con người phát triển lành mạnh. Khi những nhu cầu này không được đáp ứng – như bị phản bội trong tình yêu hoặc mất việc làm – họ có thể rơi vào trạng thái nghi ngờ giá trị bản thân.
Chẳng hạn, một nghiên cứu của Đại học California (2018) chỉ ra rằng những người từng trải qua tổn thương tình cảm nghiêm trọng có nguy cơ bất ổn cảm xúc cao hơn 40% so với người bình thường. Một ví dụ thực tế là câu chuyện của Anne, một phụ nữ 30 tuổi ở Mỹ, chia sẻ trên tờ Psychology Today: sau khi bị bạn trai lừa dối, cô không chỉ mất niềm tin vào tình yêu mà còn bắt đầu nghi ngờ ngoại hình và khả năng giao tiếp của mình. Những vết thương tinh thần này, nếu không được chữa lành, sẽ tích tụ thành nỗi sợ hãi và sự dao động cảm xúc khó kiểm soát.
Áp lực xã hội và sự so sánh không ngừng nghỉ
Trong thời đại mạng xã hội, áp lực từ việc so sánh bản thân với người khác đã trở thành một “kẻ thù thầm lặng” của lòng tự trọng. Theo báo cáo của Royal Society for Public Health (Anh, 2017), 70% thanh niên cảm thấy tự ti hơn sau khi lướt Instagram, nơi họ đối diện với hình ảnh “hoàn hảo” về ngoại hình, sự nghiệp và cuộc sống. Những gì được đăng tải thường chỉ là bề nổi, nhưng ít ai nhận ra điều đó, dẫn đến cảm giác thua kém dai dẳng.
Ví dụ, một người có thể cảm thấy tồi tệ khi thấy bạn bè khoe nhà mới, xe sang hay kỳ nghỉ xa xỉ, trong khi bản thân đang vật lộn với công việc. Nhà triết gia cổ đại Seneca từng nói: “Chúng ta đau khổ nhiều hơn vì trí tưởng tượng của mình hơn là thực tế.” Sự so sánh không chỉ làm xói mòn lòng tự tin mà còn khiến cảm xúc trở nên bất ổn, khi họ liên tục dao động giữa hy vọng và thất vọng.
Yếu tố nội tại: Tính cách và sức khoẻ tinh thần
Không thể phủ nhận rằng tính cách và sức khỏe tinh thần của một người cũng đóng vai trò quan trọng trong việc họ tự ti hay bất ổn cảm xúc. Những người nhạy cảm, hướng nội hoặc có xu hướng suy nghĩ quá mức thường dễ bị cuốn vào vòng xoáy tiêu cực. Một nghiên cứu của American Psychological Association (2020) cho thấy những người mắc chứng lo âu có tỷ lệ tự ti cao gấp đôi so với người khỏe mạnh về tâm lý.
Hãy lấy ví dụ về John, một kỹ sư tài năng nhưng mắc chứng trầm cảm nhẹ. Dù được đồng nghiệp đánh giá cao, anh luôn nghĩ mình không xứng đáng và thường xuyên lo lắng về những sai lầm nhỏ nhặt. Kinh Thánh, trong Philíp 4:6-7, khuyên rằng: “Chớ lo phiền chi hết, nhưng trong mọi sự hãy dùng lời cầu nguyện và sự nài xin mà bày tỏ sự mình cần với Đức Chúa Trời.” Tuy nhiên, với những người không nhận được sự hỗ trợ kịp thời, sự bất ổn nội tại này có thể trở thành gánh nặng kéo dài.
Con đường vượt qua tự ti và bất ổn cảm xúc
Tự ti và sự bất ổn về cảm xúc không phải là định mệnh mà là kết quả của nhiều yếu tố từ môi trường, trải nghiệm, xã hội và nội tại. Để vượt qua, mỗi người cần nhận thức rõ nguyên nhân gốc rễ của mình, từ đó tìm kiếm sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè hoặc chuyên gia tâm lý. Học cách yêu thương bản thân, chấp nhận thất bại và ngừng so sánh cũng là chìa khóa quan trọng.
Như triết gia Hy Lạp Epictetus từng nói: “Không phải sự việc làm phiền bạn, mà là cách bạn nhìn nhận chúng.” Hành trình tìm lại sự tự tin và bình yên trong tâm hồn có thể gian nan, nhưng đó là con đường cần thiết để sống một cuộc đời trọn vẹn hơn.
