Chúng ta thường tự tin nói “Tôi thấy mà!” như thể chỉ cần mở mắt, mọi thứ sẽ hiện ra rõ ràng như sự thật không thể chối cãi. Nhưng liệu cái thấy ấy có thực sự phản ánh đúng bản chất của thế giới? Thực tế, cái chúng ta gọi là “thấy” thường bị che phủ bởi những lớp ảo tưởng – từ giác quan, tâm lý, đến ngôn ngữ và bản ngã. Hành trình để thấy mọi thứ như chúng thực sự là không phải là học thêm cách nhìn mới, mà là gỡ bỏ từng lớp bụi bám trên tấm gương tâm thức, để thực tại tự phản chiếu nguyên vẹn, không bị bóp méo bởi chính chúng ta.
Cái thấy sinh học: Giới hạn từ đầu tiên
Mọi thứ bắt đầu từ mắt – tia sáng chiếu vào võng mạc, tín hiệu điện truyền đến não, và hình ảnh được tái tạo. Nghe có vẻ đơn giản, nhưng ngay từ đây, cái thấy đã không trung thực. Mắt không nhìn thấy toàn bộ thực tại – nó chỉ bắt được một phần nhỏ của ánh sáng khả kiến, bỏ qua tia hồng ngoại, tử ngoại, sóng vô tuyến. Màu sắc? Không có thật ngoài kia – “xanh” hay “đỏ” chỉ là cách não diễn dịch tần số sóng. Chiều sâu, chuyển động, toàn cảnh? Tất cả đều là sản phẩm não bộ lắp ghép từ dữ liệu thô, không phải điều mắt trực tiếp nhìn thấy.
Khi bạn thấy một khuôn mặt quen thuộc, bạn không thực sự thấy mọi chi tiết – bạn thấy “người quen” qua ký ức được kích hoạt. Não thích tối ưu hóa: nó lược bỏ, dự đoán, và đôi khi bị đánh lừa bởi ảo ảnh quang học. Vậy nên, cái thấy sinh học không phải là thực tại, mà là một bản sao gần đúng, bị giới hạn bởi cấu trúc cơ thể. Hiểu điều này là bước đầu để khiêm tốn: chúng ta không thấy “đúng” như mình tưởng, mà chỉ thấy qua một công cụ không hoàn hảo.
Cái thấy tâm lý: Lăng kính của nội tâm
Nếu cái thấy sinh học đã bị giới hạn, thì cái thấy tâm lý còn phức tạp hơn. Chúng ta không chỉ nhìn bằng mắt và não, mà còn qua quá khứ, cảm xúc, và nhu cầu bên trong. Một người từng bị tổn thương có thể thấy nghi ngờ trong sự thân thiện. Một người lớn lên trong thiếu thốn có thể thấy nguy cơ trong sự bình yên. Tâm trí phóng chiếu ký ức và kỳ vọng lên thực tại, biến cái thấy thành phản chiếu của chính mình, chứ không phải điều đang xảy ra.
Khi giận, bạn thấy người khác là kẻ thù. Khi yêu, bạn tô vẽ họ thành hoàn hảo. Khi sợ, mọi thứ đều là mối đe dọa. Thực tại không thay đổi – chỉ có nội tâm bạn nhuộm màu nó. Đây là “thiên kiến xác nhận”: bạn chỉ thấy những gì phù hợp với niềm tin hay mong muốn, bỏ qua phần còn lại. Cái thấy tâm lý không trung lập – nó phục vụ bản ngã, bị chi phối bởi ham muốn và sợ hãi mà bạn thậm chí không nhận ra. Muốn thấy đúng, bạn phải nhìn thẳng vào tâm mình và buông bỏ những lăng kính ấy.
Ngôn ngữ: Lớp vỏ che đậy thực tại
Ngôn ngữ giúp ta hiểu thế giới, nhưng cũng che phủ nó. Khi nhìn một bông hoa, tâm trí lập tức gắn nhãn: “hoa hồng”, “đẹp”, “đỏ”. Bạn không còn thấy bông hoa – bạn thấy khái niệm về nó. Ngôn ngữ trừu tượng hóa, biến sự sống động của từng khoảnh khắc thành những khuôn mẫu quen thuộc. Gọi ai đó là “bạn” hay “kẻ xấu”, bạn đã nhốt họ vào một vai diễn, không còn thấy họ như một hiện tượng sống động nữa.
Càng học nhiều, ta càng tích lũy từ ngữ – nhưng nếu không thấy giới hạn của nó, ngôn ngữ trở thành rào cản. Thay vì cảm nhận trực tiếp, ta lý giải, phân tích, và trốn vào khái niệm. Thực tại không cần tên gọi – nó cần được sống, được chạm vào. Muốn thấy như nó là, bạn phải buông thói quen “hiểu bằng từ” để tiếp xúc vượt ngoài ý niệm.
Triết học: Cái thấy luôn bị điều kiện
Triết gia Kant khẳng định: chúng ta không bao giờ thấy “vật tự thân” – bản chất thực của sự vật – mà chỉ thấy “hiện tượng” qua lăng kính tâm trí, như không gian, thời gian, nguyên nhân. Heidegger nói con người không đứng ngoài quan sát thế giới, mà luôn “ở trong” nó, bị định hình bởi cảm xúc, kỳ vọng, và bối cảnh sống. Một cơn mưa không chỉ là mưa – nó là “mưa của tôi”, mang sắc thái của tâm trạng tôi lúc ấy. Mọi cái thấy đều là sự đồng sáng tạo giữa người nhìn và thế giới, không bao giờ tuyệt đối khách quan.
Phương Tây nhận ra giới hạn qua lý trí, còn phương Đông vượt qua nó bằng thiền định, nơi “người thấy” tan biến, chỉ còn “thấy đang là”. Cả hai đều đồng ý: chừng nào bản ngã còn tồn tại, cái thấy vẫn bị méo mó. Muốn thấy thực tại, không phải nỗ lực hiểu thêm, mà là buông bỏ người quan sát.
Phật giáo: Cái thấy thanh tịnh
Đức Phật không dạy ta thấy nhiều hơn, mà dạy thấy đúng – không bị “lậu hoặc” (tham, sân, si) làm vẩn đục. Cái thấy thông thường phục vụ bản ngã: khi thấy thành công, ta ghen tị hoặc thèm muốn; khi thấy đau khổ, ta thương hại hoặc phán xét. Nhưng cái thấy thanh tịnh không phán đoán, không sở hữu – nó rỗng rang, sáng rõ, chỉ thấy hiện tượng như nó là, không thêm không bớt.
Để đạt được điều này, không cần tích lũy kiến thức, mà cần gột rửa dục vọng, khao khát tồn tại, và vô minh. Thấy sắc chỉ là sắc, không nghĩ “đó là ta” hay “của ta”. Cái thấy ấy đòi hỏi tâm tĩnh lặng, tỉnh thức – không cố thay đổi thực tại, nhưng tự soi sáng nó. Khi bản ngã tan rã, cái thấy trở nên thuần khiết, không còn đúng sai, chỉ còn “như nó là”.
Thấy mà không thêm gì vào
Chúng ta không cần thấy nhiều hơn – chúng ta cần thấy mà không thêm ký ức, kỳ vọng, hay khái niệm. Từ cái thấy sinh học giới hạn, cái thấy tâm lý phóng chiếu, đến cái thấy ngôn ngữ đóng khung, tất cả đều là hình ảnh của bản ngã, không phải thực tại. Khi gỡ bỏ những lớp màn ấy, thực tại không còn là thứ để hiểu – nó là thứ để sống cùng, thầm lặng và sâu sắc. Hôm nay, hãy thử nhìn một bông hoa, một người, một khoảnh khắc mà không gọi tên, không phán xét. Đó là bước đầu để thấy như nó thực sự là – và trong sự rỗng rang ấy, bạn sẽ tìm thấy tự do.
